Pomnik Walki i Męczeństwa na Majdanku Wiktora Tołkina

Moją koncepcją, myślą przewodnią było stworzyć coś co zmuszałoby przechodnia czy "pielgrzyma" do odczucia, że tutaj działy się rzeczy straszne, żeby go w jakimś sensie w nie wciągnąć, żeby oglądając pomnik niejako je przeżywał
Wiktor Tołkin

Podstawowe dane:

Data odsłonięcia: 21.09.1969 r.
Autorzy:
- Wiktor Tołkin - projekt artystyczny pomnika
- Janusz Dembek - projekt inżynieryjny pomnika

Architekci współpracujący z autorami: Zdzisław Siemiątkowski, Władysław Stiasny, Ewa Susicka-Zmarzlik, Edward Araminowicz, Andrzej Domieniecki, Tadeusz Słomiński

Rzeźbiarze współpracujący z autorami: Wiesław Ramach, Bogdan Frydrychowicz, Kazimierz Leczkowski, Wojciech Czerwisz

Wymiary pomników:
Brama:
- wysokość: 10,80 m
- rozpiętość: 34 m
- szerokość: 7,60 m
Mauzoleum:
- wysokość: 14,5 m
- średnica kopuły: 35 m
- grubość kopuły: 3m
Droga Hołdu i Pamięci: 1300 m

Chyba każdemu odwiedzającemu teren Państwowego Muzeum na Majdanku zapada w pamięć obraz monumentalnego Pomnika Walki i Męczeństwa (to wielkie "coś" stojące przy Drodze Męczenników Majdanka).

Wiktor Tołkin - urodzony w 1922 r., rzeźbiarz i architekt. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej oraz Wydziału Rzeźby Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku. Jeden z głównych polskich twórców monumentalnej rzeźby pomnikowej. Zajmował się też medalierstwem oraz projektowaniem i wystrojem wnętrz. Twórca pomników Walki i Męczeństwa w b. obozie Stutthof (1968) i na Majdanku (1969), oraz innych m.in.: Poległym o Zdobycie Ziemi Kołobrzeskiej (1958), Zaślubiny Polski z Morzem (Kołobrzeg, 1963), Ludziom Morza (Gdynia, 1965), Pomniku Czynu i Oręża (1967).

Jest na tyle rozpoznawalny i powiązany z Majdankiem, że stanowi nawet część logo Muzeum. Jednak czy jest ktoś wstanie wyjaśnić jego symbolikę? Chyba nie. Ale nie ma się co dziwić. Ja sam miałem problemy z dojściem do tego co tak naprawdę ten pomnik przedstawia, co ta kupa betonu ma związanego z Majdankiem. Dla tego też w niniejszym tekście postaram się pokrótce wyjaśnić znaczenie jego poszczególnych elementów.

Pomnik ten jest częścią większej całości, czyli całego zespołu pomnikowe, na który składa się także Droga Hołdu i Pamięci oraz Mauzoleum. Twórcą tego dzieła architektoniczno-rzeźbiarskiego jest rzeźbiarz i architekt Wiktor Tołkin oraz inż. Janusz Dembkek.

Dnia 17.01.1966 r. Towarzystwo Opieki nad Majdankiem (TOnM) wystąpiło z inicjatywą wzniesienia pomnika na terenie byłego obozu KL Lublin. Pomysł ten został przedstawiony Radzie Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa (ROPWiM), która go zaakceptowała i włączyła go do programu swoich prac. Dnia 1.06.1967 r. TOnM wraz z ROPWiM, Związkiem Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) oraz Stowarzyszeniem Architektów Polskich (SARP) ogłosiło otwarty, powszechny konkurs na opracowanie projektu koncepcyjnego pomnika ku czci ofiar obozu na Majdanku.

Łącznie na konkurs wpłynęło 140 prac. Pierwszej nagrody nie przyznano, zaś zespół pomnikowy który doczekał się realizacji i o którym jest niniejszy artykuł otrzymał z jedną z trzech trzecich nagród.

W konkursie na pomnik Majdanka pana projekt uzyskał jedną z trzech trzecich nagród, pierwszej w ogóle nie przyznano, drugą otrzymał artysta lubelski Stanisław Strzyżyński, a Komitet Budowy Pomnika i Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa zgodnie orzekły, że zrealizować należy właśnie pana propozycję. Czym to tłumaczyć?

- Sądzę, że stało się tak dlatego, że mój projekt jest najbardziej monumentalny. Jak dotąd nigdzie jeszcze nie powstał pomnik o takich rozmiarach. Poza tym rozwiązuje on równocześnie problem upamiętnienia całego obozu, jak też stałego zabezpieczenia znajdujących się tam prochów ofiar hitlerowców.

Stanisława Gogołowska, O pomniku na Majdanku z autorem projektu Wiktorem Tołkinem, "Sztandar Ludu", nr 262, 4 listopada 1968

Droga Pamięci i Hołdu

Pomnik zaczyna się szeroką Drogą Pamięci i Hołdu, wzdłuż której znajduje się sześć zniczy z kolejno wyrytymi datami: 1939, 1940, 1941, 1942, 1943, 1944, z których ta ostatnia to rok wyzwolenia Lublina. Palące się znicze mają przywoływać wspomnienia lat okupacji tych terenów (1939-1944).

Zdjęcie z lewej: Pomnik Brama. Z lewej strony widoczne znicze wzdłuż Drogi Pamięci i Hołdu, zaś w oddali kopuła Mauzoleum
Zdjęcie z prawej: Znicze z wyrytymi datami 1939-1944

Kolejny element to Droga-Zapadnia o głębokości ponad 2,5 m ze zwisającymi po bokach ostrymi głazami granitowymi. Prowadzi do niej stroma pochylnia. Trzeba ją przejść aby dostać się do Bramy. W tej części pomnika autor chce pozbawić człowieka bagażu codziennych błahych spraw. Forma zapadni otaczająca widza z dwóch stron wysokimi i ostrymi głazami ma go przytłaczać, wywoływać w nim niepewność, symbolizować niebezpieczeństwo i zamknięcie. To wszystko ma wprowadzić zwiedzającego w sytuację w jakiej znajdowali się więźniowie.

Droga-Zapadnia

Dotychczas omówiona część Drogi Hołdu i Pamięci wraz z Drogą-Zapadnią, w zamyśle autora mogła też służyć do organizowania niezbyt licznych zgromadzeń i uroczystości do czego obecnie jest bardzo często wykorzystywana.
Po prawo zdjęcie z obchodów "Dni Majdanka" w 2005 r.

Pomnik Brama

Według W. Tołkina Brama jest blokiem stłamszonych, sprasowanych ciał ludzkich. Brama jako taka ma podwójną wymowę. Z jednej strony może przywoływać "Boską Komedię" Dantego ("Porzućcie wszelką nadzieję, którzy tu wkraczacie"), albo może być symbolem naszego ostatecznego zwycięstwa. Brama to granica pomiędzy dwoma światami. Światem obozu - zniewolenie, cierpienie, śmierć, a światem zewnętrznym - wolności, nadziei, do którego prowadziło zwolnienie z obozu lub śmierć.

Po dojściu do Bramy przed zwiedzającymi roztacza się widok na teren byłego obozu oraz na znajdują się w oddali Mauzoleum.

Obszar znajdujący się przed pomnikiem, którego granice wyznacza m.in. tzw. Czarna Droga i asfaltowa jezdnia, stanowi plac dla wielkich manifestacji - do 100 tys. osób.

Poszarpane głazy na zachodniej ścianie Pomnika Walki i Męczeństwa symbolizują postacie więźniów

Na prawej "nodze" Pomnika Bramy autor pozostawił swój autograf

Zaś przy lewej "nodze"znajduje się brązowa tablica o wymiarach 70 x 140 cm, na której widnieje napis:"Bohaterom Majdanka którzy walczą przeciw hitlerowskiemu ludobójstwu o wolność swych Narodów i całej ludzkości broniąc ideałów człowieczeństwa i godności własnej ponieśli tu śmierć męczeńską Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Jako wyraz pamięci i hołdu dla ich męczeństwa i walki z faszyzmem nadaje Order Krzyża Grunwaldu I Klasy. Warszawa 1969 20 września"

Pokaż Państwowe Muzeum na Majdanku na większej mapie

Widok z Pomnika Bramy w kierunku obozu. Mniej więcej pokrywa się z zaznaczonym na niebiesko fragmentem na zdjęciu satelitarnym

Mauzoleum

Napis "Los nasz dla was przestrogą". Na fryzie widoczne także wgłębienia będące według koncepcji autora śladami postaci ludzkich

Prochy ludzkie oświetlane są światłem wpadającym przez otwór w kopule Mauzoleum

Mauzoleum

Po przejściu około kilometrowej drogi asfaltowej wzdłuż pół więźniarskich zwiedzający dochodzą do Mauzoleum, gdzie znajdują się prochy ofiar Majdanka. Według słów samego autora m ono spełniać: [...] rolę oprawy dla najcenniejszych dla nas szczątków ludzkich i rolę ochrony ich przed wpływami zewnętrznymi.

Płaska kopuła zakończona rzeźbionym fryzem oparta na trzech podporach to reminiscencja starosłowiańskiej urny prochowej z uniesioną pokrywą. Inspiracją dla autora był także rzymski Panteon - miejsce poświecone kultowi wielu bogów, a także reprezentacyjna świątynia - miejsce pochówku wybitnych osób.

Wytworzoną, zacienioną szczeliną przechodzi zwiedzający mając przed sobą wyrastający z głębi ziemi kopiec z ludzkimi prochami. Kopiec ten jest oświetlany naturalnym światłem przez otwór znajdujący się w pokrywie tej wielkie urny.

Rzeźba fryzu przedstawia ślady postaci ludzkich w formie negatywu. Wyryta tam są także słowa z wiersza "Żałoba" Franciszka Fenikowskiego - "Los Nasz Dla Was Przestrogą".

Między Mauzoleum, a tzw. "nowym krematorium" uformowano półkolisty plac zebrań na około 3 tys. osób.

Pokaż Państwowe Muzeum na Majdanku na większej mapie

- - - - - - - - - - - -
<-powrót | w górę