 Strona główna
|
Nazwa: Konzentrationslager Dachau Okres funkcjonowania: 22.03.1933 - 29.04.1945 Liczba więzionych: 200 000 Liczba zmarłych i zamordowanych: ok. 41 500 Liczba podobozów: 143 (w tym komanda zewnętrzne)
Utworzenie KL Dachau odbiło się echem w lokalnej prasie, która na swoich łamach zamieściła artykuły ze zdjęciami. Zainteresowanie to SS wykorzystywało następnie do celów propagandowych (obozy jako miejsce izolacji i resocjalizacji jednostek niebezpiecznych dla Rzeszy i narodu niemieckiego), zapraszając na wizytacje przedstawicieli różnych politycznych organizacji międzynarodowych i humanitarnych skutecznie ukrywając przed opinią publiczną panujący wewnątrz terror.
W związku z nieustannym napływem więźniów w 1937 r. rozpoczęto rozbudowę obozu oraz budowę osiedla dla załogi SS (wysiedlono w tym celu mieszkającą w pobliżu obozu ludność cywilną). Okres rozbudowy przeszedł we wspomnieniach więźniów do legendy, ponieważ pracy towarzyszyły duże tempo i terror. Rozbudowę zakończono w roku następnym. Całość przypominająca prostokąt o wymiarach 800 m na 300 m, składała się z 34 baraków ustawionych wzdłuż asfaltowej ulicy (Lagerstrasse). Przy końcu drogi znajdował się budynek zwany Jourhaus, w którym mieściły się biura administracyjne SS, a także żelazna brama obozowa z napisem "Arbeit macht frei" (Praca czyni wolnym). Ponadto znajdowały się tam również budynki gospodarcze, administracyjne, dezynfekcyjne i usługowe, szpital, magazyny, łaźnia, areszt, strzelnica, królikarnia, ogród oraz plac apelowy. Na dachu budynków gospodarczych widniał napis: "Es gibt nur einen Weg zur Freiheit, Seine Meilensteine heissen: Gehorsam - Fleiss - Ehrlichkeit - Ordnung - Sauberkeit - Nűchternheit - Wahrhaftigkeit - Opfersinn Und Liebe zum Vaterland" (Jest tylko jedna droga do wolności, jej słupy milowe nazywają się: posłuszeństwo pilność, uczciwość, porządek, czystość, trzeźwość, prawdomówność, ofiarność i miłość do ojczyzny). Baraki mieszkalne miały długość ok. 100 metrów i składały się z dwóch części (tzw. Stube), posiadających oddzielne wejścia. Każda sztuba podzielona była na dwa pokoje: część mieszkalną (Wohnraum) i sypialną (Schlafraum). Sanitariaty były wspólne dla obu sztub.
Poza obozem więźniarskim, na zajętym terenie znajdowały się m.in. budynki komendantury, szpital SS, kantyna, garaże, krematorium, różnego typu zakłady i osiedle mieszkaniowe SS, a także rozległe plantacje. System dozoru więźniów składał się z kilku elementów. Od zewnętrznej strony baraków, teren całego obozu okalał tzw. neutralny pas, którego nie wolno było więźniom przekroczyć, gdyż groziło to zastrzeleniem przez strażnika (w takich przypadkach strzelali oni bez ostrzeżenia). Za nim znajdowała się betonowa fosa o głębokości 1.80 m i szerokości 2.5 m. Ucieczkę uniemożliwiał również naelektryzowany drut kolczasty oraz wysoki mur. Wokół obozu rozlokowano siedem wież strażniczych połączonych telefonicznie z Jourhaus, wyposażonych w karabiny maszynowe i duże ruchome reflektory. Niezależnie od wymienionych elementów, obozu pilnowały patrole SS posiadające psy.
Pierwszych więźniów przywieziono samochodami ciężarowymi z więzień w Stadelhelm i Landsberg (z czasem pod teren obozu doprowadzono tory kolejowe). Nadzór nad nimi sprawowała policja, jednakże na początku czerwca 1933 r. w wyniku sporów na tle finansowym, zarząd nad więźniami przejęło SS. Obóz w szybkim tempie zapełniał się. W roku 1934 liczył już ok. 3 tys. więźniów, zaś w 1936 r. przeszło przez niego już ponad 11 tys. osób (cechą charakterystyczną dla tego okresu, było zwalnianie tych więźniów, którzy według władz obozowych zostali zresocjalizowani lub w wyniku amnestii, którą wykorzystywano w celach propagandowych). Od 1938 r. do obozu na dużą skalę zaczęto przywozić Żydów, co było związane z falą prześladowań wynikającej z tzw. "Nocy kryształowej". Często ich nie rejestrowano, gdyż kierowani do najtrudniejszych prac, szybko ginęli, ewentualnie byli rozstrzeliwani "za próbę ucieczki". Po wybuchu II wojny światowej do obozu zaczęto przywozić więźniów z krajów okupowanych. Najwięcej przywieziono ich w 1944 r. Stan obozu liczył wówczas 78 635 więźniów. W sumie przez KL Dachau przeszło ponad 200 tys. więźniów, z czego zginęło około 41 500 z nich. Więźniowie pochodzili z ok. 40 krajów głównie europejskich. Najwięcej było Niemców, Polaków, Żydów, Rosjan i Francuzów, niemniej byli tez przedstawiciele Turcji, Iraku, Iranu, Chin, Kanady, Paragwaju czy USA. Podobnie jak w innych obozach, w KL Dachau osadzano więźniów za przestępstwa polityczne, kryminalne, społeczne jak i obyczajowe. Szczególną jednak uwagę skupiono na osobach duchownych, a zwłaszcza katolickich księżach, których liczba wynosiła 2720 (1780 było narodowości polskiej). Po początkowych przywilejach, jakimi obdarowano tę grupę więźniów (lepsze wyżywienie, możliwość sprawowania Mszy św.) przywileje cofnięto (pozostawiono je duchownym niemieckim) i skierowano ich do prac upokarzających lub szczególnie ciężkich. W sumie zginęło 928 księży (z czego 92% polskich), a 288 zwolniono w czasie istnienia obozu.
Pierwszym komendantem KL Dachau był Standartenfűhrer Hilmar Wäckerle. Pełnił on funkcję od 21 marca do czerwca 1933 r. Następnie od czerwca 1933 r. do października 1934 r. obowiązki komendanta pełnił Obergruppenführer Theodor Eicke. Od listopada 1934 r. do 31 marca 1936 r. Oberfűhrer Heinrich Deubel. Od 1 kwietnia 1936 r. do 31 sierpnia 1939 r. Oberfűhrer Hans Loritz, od 1 wrzesnia 1939 r. do 31 sierpnia 1942 r. Sturmbahnfűhrer Alex Piorkowski, od 1 września 1942 r. do 31 października 1943 r. Obersturmbahnfűhrer Martin Weiss, od 1 listopada 1943 r. do momentu wyzwolenia, tj. 29 kwietnia 1945 r. Obersturmbahnfűhrer Eduard Weiter.
Dachau jako pierwszy obóz koncentracyjny już w maju 1933 r. posiadał instrukcję traktowania więźniów, przeznaczoną dla pełniących swoje obowiązki strażników. Powstała ona z inicjatywy pierwszego komendanta obozu. Nosiła ona nazwę Sonderbestimmungen fűr das Sammellager Dachau. Z dokumentu tego wynika, iż na terenie KL Dachau rozciągnięto stan wyjątkowy, który podlegał jurysdykcji komendantowi. Zawierał on również katalog kar z karą śmierci włącznie. Jednakże w historii lagrowych kar i szykan, szczególnie znana jest następna instrukcja z 1 października 1933 r., stworzona przez komendanta obozu, Theodora Eickiego. Dokument nazwany Disziplinar und Strafordnung für das Gefangenenlager (Regulamin dyscyplinarny i karny dla obozu więźniarskiego), z niewielkimi zmianami obowiązywał we wszystkich niemieckich obozach koncentracyjnych, aż do końca wojny. Również w tym dokumencie komendant posiadał pełnię władzy w zakresie stosowania kar na terenie obozu. Wśród kar wymieniano m.in.: areszt (do 42 dni włącznie), areszt zaostrzony, chłostę, ćwiczenia fizyczne, stójkę, pozbawianie pożywienia, korespondencji, dodatkową lub bardzo uciążliwą pracę, karę słupka, przeniesienie do karnej kompanii, czy karę śmierci. Do instrukcji dołączone były ilustracje instruktażowe dla strażników. Przedmiotem kary mogło być niemalże wszystko, zwłaszcza że do 1942 r. nadgorliwie przestrzegano dyscypliny i porządku. Poza karami oficjalnymi wykonywanymi przez władze, więźniowie funkcyjni pełniący swoje obowiązki w blokach mieszkalnych lub w pracy, znacząco rozwinęli wachlarz stosowanej wobec więźniów przemocy. Do najczęściej stosowanych należało bicie, topienie, pozbawianie jedzenia, przyspieszaniem tempa pracy, przedłużanie apeli, karne ćwiczenia. Niestety niemożliwością jest opisanie wszystkich rodzajów kar, gdyż w dużej mierze uzależniona ona była od pomysłowości oprawców.
22 marca 1933 r. Obóz KL Dachau był zupełnie nieprzystosowany pod względem mieszkaniowym i sanitarnym na przyjmowanie i przetrzymywanie kogokolwiek. Zadanie zorganizowania obozu spoczywało na pierwszych więźniach przywożonych na jego teren. Jednakże po rozbudowie warunki bytowo-sanitarne, aż do roku 1942 były dość dobre. Podobnie jak w innych obozach założonych przed wojną, panował w nich ład i porządek. Baraki były estetycznie pomalowane, a przed każdym z nich znajdował się trawnik. Sanitariaty nie były przepełnione, w łóżkach znajdowały się sienniki powleczone pościelą, w jadalniach więźniowie mieli szafki na sztućce i naczynia. Lecz w wyniku nieustannego napływu więźniów, warunki pogarszały się, by w końcowej fazie istnienia obozu (od 1944 r.) przybrać miano katastrofalnych. Pojawił się głód oraz epidemie głównie tyfusu i świerzbu. A ponieważ z wielu względów szpitale obozowe nie spełniały swojej roli (np. w wyniku braku lekarstw), śmiertelność więźniów rosła w zastraszającym tempie. W tzw. rewirach dokonywano również eksperymentów medycznych, dlatego też więźniowie o ile mogli unikali ich. Warto zaznaczyć, iż w KL Dachau zarejestrowano przypadki kanibalizmu.
Pierwsza ucieczka miała miejsce już w 1933 r., kiedy to po miesięcznym pobycie w obozie uciekł z niego niemiecki komunista Hans Beimler, następnie swoje wspomnienia opisał w książce pt. "Im Mőrderlager Dachau", wydanej w Moskwie jeszcze w tym samym roku(poległ on w czasie wojny domowej w Hiszpanii). W skutek jego ucieczki pozostali więźniowie musieli stać za kare 20 godzin na placu apelowym. Do wybuchu wojny ucieczki zdarzały się sporadycznie i praktycznie wszystkie kończyły się złapaniem uciekiniera bądź jego zastrzeleniem . Okoliczna ludność otrzymywała nagrody finansowe pomagając ująć zbiegłych więźniów, podobnie strażnicy, którzy zapobiegli, złapali lub zabili więźnia (otrzymywali oni również specjalny urlop). Według T. Musioła w czasie wojny uciekło z obozu 14 osób, w tym 2 Polaków.
Podobnie jak w innych obozach koncentracyjnych założonych przed wojną, praca więźniów miała w obozie aspekt wychowawczy. Jednakże cel ten realizowany był przede wszystkim na szczeblu ideologicznym, doraźnie natomiast na barkach więźniów spoczywało sprawne funkcjonowanie całego kompleksu obozowego. Osadzeni pracowali w około 34 komandach roboczych wykonując swoje obowiązki wewnątrz obozu, poza jego obrębem, a w późniejszym czasie w licznych podobozach. Obsługiwali m.in. pralnię, kuchnie, liczne magazyny i szwalnie. Rozbudowywali obóz, wykonując wszystkie prace bez pomocy urządzeń mechanicznych, osuszali bagna, budowali baraki, ubijali walcem drogi. Uprawiano też zioła na plantacji, która znajdowała się w pobliżu obozu, a także wytwarzali pieprz, który władze obozowe z powodzeniem sprzedawały społeczeństwu niemieckiemu oraz SS. Pracowali w warsztatach: elektrycznym, szewskim, stolarskim, siodlarskim, ślusarskim itp. Z czasem warsztaty te przekształcono w przedsiębiorstwo SS i zaczęto czerpać dla własnych celów zyski z pracy więźniów. Wraz z rozwojem wojny nastąpił kolejny zwrot i zaczęto sprzedawać pracę więźniów firmom zewnętrznym, wówczas z powodów ekonomicznych (skrócenie czasu dotarcia do pracy) zaczęto budować filie obozowe, w których mieszkali więźniowie oddelegowani do pracy na rzecz poszczególnych firm. Ogółem liczba podobozów i komand zewnętrznych KL Dachau wyniosła 143 (T. Musioł) i zajmowała tereny południowej Rzeszy oraz anektowanej Austrii. Najwięcej więźniów zatrudniał koncern IG-Farbenindustrie oraz koncerny zbrojeniowe. Najsłynniejszymi podobozami KL Dachau, były Kaufering i Mühldorf. Więźniowie mieszkali tam w bardzo prymitywnych warunkach, a jednocześnie wykonywali bardzo ciężką pracę. Podobozy nie miały sprawnych sanitariatów, ciepłej wody ani opieki medycznej.
KL Dachau w ciągu całej swojej historii nie pełnił funkcji obozu zagłady, choć rozpoczęto przygotowania do realizacji tego celu - w 1945 r. ukończono budowę komory gazowej. Przez cały okres istnienia więźniowie ginęli w wyniku eksterminacji bezpośredniej - m.in. rozstrzeliwania, oraz w wyniku eksterminacji pośredniej np. złych warunków bytowych (głód, choroby, nadmierna praca, stres itp.). W pierwszych latach śmiertelność więźniów nie była wysoka, a więźniowie umierali przede wszystkim w wyniku zastrzelenia "przy próbie ucieczki", kary lub pobicia. W latach rozbudowy obozu śmiertelność znacznie wzrosła na skutek celowego mordowania więźniów żydowskich i komunistów w czasie pracy. Poza codziennym terrorem obozowym, przyczyniającym się do śmierci osadzonych w KL Dachau, w łaźni oraz bunkrze kapo rewiru Karl Zimmermann wraz z Josefem Spiessem uśmiercali chorych i niezdolnych do pracy więźniów zastrzykami z fenolu. Według relacji F. Blahy tygodniowo zabijano w ten sposób 20-25 osób. Osoby takie wywożono również do Hertheim w celu uśmiercenia w ramach akcji 14f13. Pierwszy transport 500 chorych, inwalidów, starców i chorych psychicznie więźniów wyjechał w grudniu 1941 r. Następne transporty wysyłane były do roku 1944. Wysyłano je również do komór gazowych w Linzu, Mauthausen, Auschwitz i Majdanku. Ogółem uśmiercono w ten sposób ponad 2,5 tys. więźniów. Wraz z pogorszeniem się warunków bytowych wynikających m.in. z przeludnienia obozu śmiertelność zwiększały epidemie chorób. W Dachau największe spustoszenie wśród osadzonych zebrała epidemia tyfusu na przełomie 1944/1945 r., która pochłonęła życie ok. 15 tys. osób. Więźniowie umierali również w wyniku przeprowadzanych na nich eksperymentach medycznych. Przez cały okres istnienia obozu dokonywano na jego terenie egzekucji. Wykonywano je na osobach skazanych na śmierć przez sąd doraźny i osadzonych w obozie do czasu wykonania wyroku, na pojedynczych więźniach lub całych kolumnach roboczych skazanych za czyny popełnione w obozie, a także na osobach z zewnątrz, skazanych i skierowanych na egzekucję przez gestapo. Wyroki wykonywano zarówno na pojedynczych osobach, jak i na całych grupach, najczęściej w wyniku rozstrzelania lub powieszenia. Do września 1942 r. wykonywano je na dziedzińcu więziennym pomiędzy bunkrem a kotłownią. Od października zaś w strzelnicy poza obozem, mieszczącej się w pobliżu rzeki Amper i Hebertshausen, ewentualnie w strzelnicy obok nowego krematorium. Do kwietnia 1943 r. wieszano również więźniów w bunkrze a następnie w krematorium. Pierwsza zbiorowa egzekucja odbyła się w lipcu 1934 r. rozstrzelano wówczas 75 członków SA. 11 listopada 1940 r. z okazji uczczenia puczu monachijskiego (9 listopada 1923 r.) rozstrzelano 55 Polaków z transportu warszawskiego. Jesienią 1941 r., w wyniku napływu transportów z jeńcami radzieckimi rozpoczęto akcję ich rozstrzeliwania. Największą tego typu akcją było rozstrzelanie na wiosnę 1942 r. ok. 14 tys. osób. W Dachau rozstrzelano tez kilkanaście osób związanych z próbą zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. Egzekucje trwały do ostatnich dni funkcjonowania obozu. Według F. Blahy i Wiliama W. Quinna ogółem uśmiercono w ten sposób 46 855 osób. Zwłoki zmarłych w obozie do roku 1938 r. wywożono do Monachium, gdzie palono je w tamtejszym krematorium. Jednakże na skutek zwiększającej się liczby zgonów, stało się to zbyt uciążliwe, dlatego też podjęto decyzję o budowie krematorium w pobliżu obozu. Powstało ono w 1940 r. w drewnianej chacie niedaleko obozu, w której zainstalowano dwa piece. Niestety wkrótce okazało się, że krematorium to nie nadąża z paleniem zwłok, dlatego też w 1942 r. rozpoczęto budowę większego i nowocześniejszego urządzenia. Prace wykonywała firma H. Kori z Berlina (T. Musioł podaje firmę Topf Und Sohne) i w kwietniu 1943 r. oddano je do użytku jako tzw. barak X. Posiadał on kilka pomieszczeń na zwłoki, a także cztery piece. Na ścianach znajdowały się napisy "Nie zapomnij umyć rąk" a także "Czystość jest obowiązkiem". Szefem krematorium został Hauptscharfűhrer Theodor Bongartz, a następnie Unterscharfűhrer Engelbert Niedermeyer. Komando więźniów obsługujące krematorium mordowano co 3 miesiące, ostatnie jednak uciekło kilka dni przed wyzwoleniem. Od końca 1942 r. budowano również na potrzeby obozu komorę gazową, jednakże na skutek sabotażu ukończoną ją dopiero w 1945 r. kwestia jej wykorzystania jest do dziś otwarta. Najprawdopodobniej jednak, nie była wykorzystywana do celowego uśmiercania więźniów. Za budynkiem znajdował się dół, do którego wsypywano popioły używane potem m.in. do nawożenia ziemi na plantacji. Szczególną rolę spełniało w obozie miejsce przechowywania zwłok (Totenkammer), gdzie wycinano ze zwłok skórę, oprawiano ją i wytwarzano z niej rękawiczki, pantofle, siodła, torebki itp.
Eksperymentom medycznym w obozach koncentracyjnych poświęcono osobny dział [zobacz]
Sytuacja we wszystkich obozach koncentracyjnych, również w KL Dachau zaczęła się dramatycznie pogarszać pod koniec 1944 r. Stan ten trwał nieprzerwanie, aż do momentu wyzwolenia. A ponieważ KL Dachau mieścił się w miejscu, gdzie działania wojenne dotarły bardzo późno, toteż do obozu masowo napływały transporty więźniów z ewakuowanych z innych obozów (ok. 30 tys. więźniów). W związku z tym w obozie diametralnie wzrosła śmiertelność, ponieważ więźniowie przybywali w stanie skrajnego wyczerpania. Ponadto brakowało jedzenia i bieżącej wody, toteż na przełomie 1944 i 1945 r. wybuchła epidemia tyfusu. Równocześnie nadal prowadzono egzekucje, jednak nikt nie dbał już o przestrzeganie dyscypliny i porządku. W miarę zbliżania się frontu, rozpoczęły się przygotowania do niszczenia dokumentów, wywożenia zrabowanego mienia więźniarskiego oraz zacierania śladów popełnionych w obozie zbrodni. W marcu, zwolniono niemieckich księży katolickich. 18 kwietnia do obozu przybył delegat Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z paczkami dla więźniów, była to jednak kropla w morzu potrzeb. Z obozu wywieziono również więźniów uprzywilejowanych, którzy przebywali w obozie w odosobnionych celach. Zostali oni wyzwoleni przez wojska alianckie 4 maja. 26 kwietnia 1945 r. wydano w obozie rozkaz ewakuacji. Kolumny robocze nie wyruszyły już do pracy. W nocy pierwsza kolumna złożona z ośmiu grup, licząca w sumie 8650 więźniów opuściła obózi i kierowała się w kierunku Ötzthal. Transport ten został wyzwolony 1 maja przez wojska amerykańskie w Waakirchen. Kolejna grupa w liczbie ok. 5 tys. maszerowała w kierunku Monachium. Po drodze połączyła się z grupą o podobnej wielkości idącą z podobozu Allach. 2 maja zostali wyzwoleni w Bauerberg i Waakirchen, 3 maja w Durnbach, Rotbach i Tegernsee. Z 12 tys. uczestników transportu pozostało ok. 1600. Część uciekła, większość jednak zmarła w wyniku wyczerpania bądź została zastrzelona. W samym obozie trwały przygotowania do kolejnych transportów, które jednak już nie wyruszyły. Pozostali w obozie więźniowie w liczbie ponad 31 tys. mieli być prawdopodobnie wymordowani (akcja pod kryptonimem "Wolke A.1"), jednak do realizacji tego pomysłu nie doszło. Nieświadomi więźniowie jednak aż do momentu wyzwolenia czekali w napięciu na rozwój wypadków. Od 26 kwietnia obóz opuszczała załoga SS, (służbę wartowniczą przejął oddział frontowy SS), na terenie obozu widać było jednak panujący chaos, który próbowali opanować więźniowie zrzeszeni w międzynarodowym komitecie więźniarskim. 29 kwietnia 1945 r., o godzinie 17.15 po krótkiej wymianie ognia, wojska amerykańskie (7 i 42 dywizja piechoty) wkroczyły na plac apelowy. Widząc tak dużą ilość zwłok (m.in. na bocznicy kolejowej stało 38 wagonów ze zwłokami ok. 2600 więźniów), a także stan fizyczny więźniów obozu, rozstrzelali bez rozkazu większość spotkanych wartowników oraz strażników SS. Wojska amerykańskie wyzwoliły również więźniów w tych podobozach, które nie zostały zniszczone, gdyż np. kilka podobózów Kaufering zostało przez wycofujące się oddziały SS spalone wraz z więźniami, którzy nie byli w stanie iść w marszu ewakuacyjnym. Po wyzwoleniu, władzę nad obozem przejęło wojsko amerykańskie. Uruchomiono dwa szpitale, więźniom pomógł też Międzynarodowy Czerwony Krzyż. 15 listopada 1945 r. odbyła się pierwsza seria procesów nad załogą KL Dachau. Spośród ok. 40 oskarżonych 36 (w tym komendant obozu Martin Weiss, a także kierownicy obozu Friedrich Wilhelm Ruppert, Josef Jarolin i Michael Redwitz) zostało skazanych na śmierć przez powieszenie (wyroki w liczbie 28 wykonano w maju 1946 r. w Landsbergu). W następnych procesach (w sumie było ich ok. 80) skazano kolejne osoby, jednakże większość z oskarżonych otrzymała krótkoterminowe kary pozbawienia wolności.
______ |
rozkazu Heinricha Himmlera 22 marca 1933 r. 18 km od Monachium, w pobliżu miasteczka Dachau w Bawarii, utworzono pierwszy na terenie III Rzeszy państwowy obóz koncentracyjny. Usytuowany był na płaskim, bagnistym i zalesionym terenie nieczynnej (wskutek realizacji postanowień traktatu wersalskiego) fabryki prochu i amunicji. Początkowo obóz nie różnił się od tzw. "dzikich obozów", które w tym czasie masowo powstawały na terenie całej Rzeszy, jednakże w krótkim czasie stał się on "obozem modelowym" (Musterlager), w którym eksperymentowano w celu stworzenia optymalnego systemu zarządzania, który można by wykorzystać w innych obozach.
|
|