KL Neuengamme

bóz powstał w grudniu 1938 r., jako obóz pracy będący filią obozu KL Sachsenchausen. Ulokowany został w wiosce Neuengamme mieszczącą się w południowo-wschodniej dzielnicy Hamburga (Hamburg-Vierlanden), w nieczynnej cegielni. Fabrykę tę wykupiło 3 września 1938 r. przedsiębiorstwo należące do SS Deutsche Erd-und Steinwerke GmbH. Pierwsszych 100 więźniów przywieziono z KL Sachsenchausen 12 grudnia 1938 r. Mieli oni za zadanie uruchomić produkcję, ponieważ w Hamburgu nieustannie wzrastało zapotrzebowanie na materiały budowlane. Wybór miejsca na obóz, wiązał się również z korzystną lokalizacją (rzeka Łaba umożliwiała transport cegieł) oraz łatwością pozyskiwania materiału, ponieważ wraz fabryką zakupiono terenem o powierzchni 50 ha, z którego można było pozyskiwać glinę.

Początkowo więźniowie mieszkali na strychu zakładu produkcyjnego (nad suszarnią). Warunki bytowe były trudne, gdyż np. nie było bieżącej wody, jednakże w porównaniu z kolejnymi okresami, znośne. Teren obozu otoczono drutem kolczastym, pilnowało go 40 wartowników przybyłych z KL Buchenwald. Następnie wybudowano baraki drewniane, w których więźniowie spali na ziemi wyściełanej słomą. W 1941 r. baraki wyposażono w trzypiętrowe prycze, szafki na ubrania, stoły i ławki. Mierzące 50 m długości i 8 m szerokości bloki, podzielone zostały administracyjnie na dwie części. Mieściły w tym czasie w sumie ok 300 - 400 osadzonych. W latach 1943-1944 wybudowano bloki ceglane, które mieściły od 500 do 700 więźniów. W miarę przyrostu liczby więźniów, sytuacja bytowa nieustannie się pogarszała. Kanalizacja oddana do użytku w 1941 r. od początku nie spełniała swojej roli, ponieważ była obliczona na mniejszą liczbę więźniów.

Trzy miesiące po wybuchu wojny podjęto decyzję, o rozbudowie Neuengamme. Wizytujący w styczniu 1940 r. obóz H. Himmler, zdecydował również o utworzeniu w tym miejscu samodzielnego obozu koncentracyjnego. Podjęto rozmowy z władzami miasta dotyczącymi rozbudowy fabryki, budowy torów i kanału rzecznego łączącego nową cegielnię z rzeką Łabą a także regulacji jednego z dopływów rzeki (Dove-Elbe). Zakończone zostały w kwietniu 1940 r. obustronnym porozumieniem. SS dostarczać miało bezpłatną siłę roboczą, zaś miasto pokryć finansowo całe przedsięwzięcie, które oszacowano na ok 1 mln RM.

Muzeum Miejsce Pamięci byłego obozu koncentracyjnego KL Neuengamme - stan obecny

Władze obozowe

Pierwszym komendantem obozu Neuengamme został mianowany w lutym 1940 r. SS-Sturmbahnfüher Walter Eisfeld. Niespodziewanie jednak zmarł on w czasie wizyty w KL Dachau. Na jego miejsce, 15 kwietnia, został wyznaczony SS-Hauptsturmführer Martin Weiss, który pełnił tę funkcję do sierpnia 1942 r. 1 września jego następcą został SS-Sturmbannführer Max Pauly pełniący tę funkcję aż do wyzwolenia obozu.

Komendanci

SS-Sturmbahnfüher Walter Eisfeld¹ ??.02.1940 - 03.04.1940	SS-Hauptsturmführer Martin Gottfried Weiss² 15.04.1940 - ??.08.1942	SS-Sturmbannführer Max Pauly³ 01.09.1942 - ??.05.1945

Rapportführerzy i Blockführerzy KL Neuengamme w sierpniu 1942 r.⁴ Stoją od prawej: Scharführer Geil (były kierownik kuchni), Oberscharführer Dreschel (Blockführer i Kommandoführer), Rottenführer Britz (aktualny kierownik kuchni), Sturmmann Bauman (Blockführer), Sturmmann Keus (Blockführer), Oberscharführer Müller (były Rapportführer), Rottenführer Siegel (pracownik działu zatrudnienia więźniów), Oberscharführer Döring (Rapportführer, później kierownik drugiej brygady pracy - Osnabrück), Unterscharführer Wilhelm Bahr (sanitariusz), Unterscharführer Jakobs (kierownik magazynu odzieży), Rottenführer Genzing (kierownik magazynu aprowizacji), Sturmmann Lennarrt (Blockführer, później Kommandoführer), Sturmmann Emil Sommerfeld (Blockführer, Kommandoführer)
Klęczą od prawej: Sturmmann Windhung, Rottenführer Hermann Erdmann, Sturmmann Flisinger. Wszyczy klęczący pełnili funckję Blockführerów

Więźniowie

Według najnowszych ustaleń przyjmuje się, że przez obóz KL Neuengamme przeszło w sumie ok. 106 tys. więźniów, z czego ponad 80 tys. stanowili mężczyźni, zaś 13 tys. kobiety. Istnieje ponadto liczba 5900 osób objętych oddzielną ewidencją, bądź niefigurujących w rejestrach administracji.

Pochodzili oni z ponad 20 narodowości, większość jednak pochodziła z terenów okupowanych Europy Środkowej i Wschodniej. Do wybuchu wojny w obozie dominowali więźniowie narodowości niemieckiej i austriackiej. Do połowy 1941 r., największą liczbę stanowili Polacy. Szacuje się, że było ich ok 16.900 osób. Natomiast po napaści na Związek Radziecki, dominowali Rosjanie oraz Ukraińcy. Było ich ponad 34.350 osób. Żydzi stanowili ok 13 tys. uwięzionych.

Praca

Pierwsi więźniowie przybyli do obozu byli różnego rodzaju specjalistami budowlanymi, którzy pracowali przy uruchomieniu starej cegielni, oraz budowie nowej, dużo większej i wydajniejszej. Komanda robocze podzielone zostały na prace związane z pozyskiwaniem gliny, transportowaniem jej do fabryki, a następnie różnego typu pracami związanymi formowaniem, wypalaniem i suszeniem gotowych cegieł oraz dachówek. Od lutego 1940 r. prowadzono również zakrojone na szeroką skalę prace związane z budową nowego obozu, budynków mieszkalnych dla załogi wartowniczej oraz budynków administracyjnych. W sumie jego obszar wynosił nieco ponad 21 ha. Na potrzeby nowego lagru zaczęto przywozić więźniów z KL Sachsenchausen i KL Buchenwald. Wiosną rozpoczęto również prace związane z budową kanału i regulacji dopływu rzeki Łaby.

Wraz z rozwojem wojny, w pobliżu obozu utworzono sieć podobozów oraz warsztatów produkcyjnych, w których zatrudniano więźniów. Poza cegielnią, więźniowie pracowali dla firm zbrojeniowych tj. Jastram, Messap, Metallwerke Neuengamme (Walther-Werke) a także w zakładach należących do SS Deutsche Ausrüstungswerke (DAW). Produkowano w nich m.in. łuski do pocisków, elementy wyposażenia łodzi podwodnych czy skrzynie na amunicje. Podobnie jak w innych obozach koncentracyjnych do 1942 r. więźniowie wykonywali często prace dodatkowe w dni wolne. Polegały one np. na przesypywaniu piasku z miejsca na miejsce. Sytuacja ta zmieniła się, gdy więźniowie masowo zaczęli pracować dla firm zewnętrznych.

Podobozy

KL Neuengamme miało rozległą sieć podobozów w północnej części III Rzeszy. W 87 podobozach przebywało w 1945 r. 40 393 mężczyzn oraz 11 768 kobiet (W tym samym czasie w obozie macierzystym 12 tys.). Pracowali oni dla zakładów przemysłu zbrojeniowego, hutniczego, stalowego, stoczniowego, spożywczego czy chemicznego. Od 1943 r. więźniowie pracowali również przy odgruzowywaniu niemieckich miast zniszczonych w czasie alianckich nalotów, oraz budowali bunkry przeciwlotnicze oraz system obronnych umocnień Hamburga. Wraz ze zbliżającym się frontem w marcu i kwietniu 1945 r. podobozy likwidowano ewakuując więźniów do obozu macierzystego, lub innych obozów tzw. zbiorczych, będących w pobliżu np. Bergen - Belsen, Sandbostel i Wöbbelin.

Warunki życia i śmiertleność

Bunkier⁵

Warunki egzystencji więźniów w KL Neuengamme były trudne, wynikało to głównie z charakteru obozu nastawionego na pracę. Pozyskiwanie i transportowanie gliny wiązało się z całodzienną pracą w lepkim, ciężkim błocie bez względu na pogodę. Podobnie rzecz się miała z budową kanału rzecznego z tą różnicą, że więźniowie byli przemoczeni. Więźniowie niezdolni do pracy byli zabijani w szpitalu obozowym dosercowymi zastrzykami z fenolu a także wysłani do "Landes-Heil- und Pflegeanstalt" Bernburg w celu uśmiercenia gazem trującym. Tą samą śmiercią ginęli od 25 września 1942 r. jeńcy radzieccy, w Neuengamme. Funkcję komory gazowej pełnił przystosowany do tego celu drewniany bunkier (więzienie) obozowy. Od wiosny 1942 r. działało w obozie krematorium.

Od samego początku istnienia obozu bezpośredni nadzór na więźniami sprawowali niemieccy kryminaliści, stąd terror panował w nim na porządku dziennym. Sytuacja więźniów poprawiła się nieco w 1942 r., gdy do obozu można było przysyłać paczki, jednakże nastawienie władz niemieckich na pracę więźniów i masowe udostępnianie ich firmom oraz zakładom, znacznie pogorszyło warunki osadzonych. Często bowiem warunki życia w komandach zewnętrznych były wielokrotnie gorsze od warunków w obozie macierzystym. Wielogodzinna praca ponad siły, brak odpoczynku związany z insektami oraz bombardowaniami, skutkowały wzrostem śmiertelności. Przyczyniały się do tego również choroby (największa epidemia tyfusu miała miejsce na przełomie 1941/1942 r.), przeludnienie wynikające z przyjmowania transportów z ewakuowanych obozów, a także braki w zaopatrzeniu wywołane zbliżającym się frontem. Z zachowanego kwartalnego raportu lekarza obozowego dr Alfreda Trzebińskiego w okresie od 24 grudnia 1944 r. do 25 marca 1945 r. zmarło ok. 16 % wszystkich więźniów, czyli 6 224 osób (w sumie szacuje się, że zmarło w obozie ok 42 900 osadzonych).

Eksperymenty medyczne

Eksperymentom medycznym w obozach koncentracyjnych poświęcono osobny dział [zobacz]

Ewakuacja i wyzwolenie

Umiejscowienie obozu KL Neuengamme w pobliżu tak dużego miasta jakim był Hamburg, niosło ze sobą zagrożenie bombardowaniem. Według B. Suchowiakia od 1943 r. do 1945 r. liczba nalotów wynosiła ok 2 tysięcy. Od połowy 1944 r. znacząco wzrosła również liczba więźniów ewakuowanych z obozów znajdujących się blisko frontu, a także przywiezionych po upadku Powstania Warszawskiego. Większość z nich trafiała do podobozów. Jednakże w miarę upływu czasu, front zbliżał się również w te rejony.

15 marca 1945 r. wskutek rozmów i ustaleń między władzami niemieckimi a Czerwonym Krzyżem rozpoczęto koncentrację więźniów skandynawskich (ze wszystkich obozów znajdujących się na terenie Rzeszy) w KL Neuengamme. Z początkiem kwietnia 1945 r. ok 4 tys. osób wywieziono transportami karetek tzw. "białymi autobusami" do Szwecji. W tym samym czasie następuje ewakuacja podobozów. Większość osadzonych pokonuje pieszo wiele kilometrów w tzw. "marszach śmierci". W czasie drogi więźniowie często ginęli z wycieńczenia, jednakże zdarzały się również akty celowego, masowego morderstwa. Między innymi 13 kwietnia 1016 więźniów (głównie z KL Mittelbau, ale także z podobozów KL Neuengamme) zostało spalonych żywcem w polowej szopie położonej w pobliżu Gardelegen.

19 kwietnia rozpoczęła się akcja ewakuacyjna obozu macierzystego. W dniach 20-26 kwietnia 1945 r. Ponad 9 000 więźniów zostaje przetransportowanych nad Zatokę Lubecką i zakwaterowanych na zacumowanych tam statkach: Cap Arcona, ok. 4500, Thielbeck, ok. 2800 i Athen, ok. 2000. W nocy z 29/30 kwietnia z obozu wyruszył transport pieszy złożony z więźniów, którzy dotychczas prowadzili akcję palenia akt obozowych oraz zacierania śladów działalności władz obozowych. Nie zniszczono jednak większości budynków. W tym samym czasie 368 osadzonych siłą wciągnięto do służby w SS-Sonderformation Dirlewanger.

2 maja 1945 r. do opuszczonego, lecz niezniszczonego obozu wkraczają żołnierze brytyjscy. Następnego dnia, tj. 3 maja doszło do tragedii. Alianci zbombardowali statki "Cap Arcona" i "Thielbek" cumujące w Zatoce Lubeckiej w pobliżu miejscowości Neustadt. Zginęło wówczas 7100 osób, wśród nich 6600 więźniów z KL Neuengamme. Ostatni więźniowie znajdujący się we Flensburgu, zostali wyzwoleni dopiero 10 maja 1945 r.

Cap Arcona⁶

Od 3 marca do 18 czerwca 1946 trwały procesy załogi obozu Neuengamme w hamburskim Curio-Haus. Spośród 14 oskarżonych, 11 zostało skazanych na śmierć, w tym komendant SS-Sturmbannführer Max Pauly, lekarz, dr Alfred Trzebiński oraz kierownik obozu Obersturmführer Anton Thumann. Wyroki wykonano 8 października 1946 r. w więzieniu w Hameln. W późniejszych latach odbyło się jeszcze sześć procesów załogi obozu KL Neuengamme i jego podobozów.

Obóz po 1945 r.

Brytyjczycy wykorzystywali teren obozu aż do 1948 r. jako miejsce internowania żołnierzy niemieckich i członków SS. Po przekazaniu zarządu miastu Hamburg, utworzono tam więzienie i poprawczak. W latach 60 wybudowano tam zakład karny. W 1965 r. postawiono tam również pomnik upamiętniający pomordowanych w byłym obozie koncentracyjnym więźniów. Muzeum (miejsce pamięci) powstało stosunkowo późno, w latach 1985-2005, głównie wskutek protestów i aktywnego udziału byłych więźniów, którzy zawiązali liczne międzynarodowe związki, komitety i stowarzyszenia. Protesty wynikały m.in. z opóźniania przez władze miasta likwidacji zakładu karnego.

Plan Muzeum Miejska Pamięci byłego obozu koncentracyjnego KL Neuengamme

1. Wejście do obozu - wzniesione na przełomie 1940/1941 r. W 1942 r. na wzór innych obozów zaplanowano w tym miejscu reprezentacyjny budynek, który jednak nigdy nie powstał.
2. Most wejściowy - prowadził do wejścia do obozu. W 1953 r. został zburzony.
3. Baraki biurowe - przy wejściu do obozu znajdowały się dwa baraki kancelarii Schuthaftlagerführera i Arbeitsdienstführera (po lewej stronie od wejścia) oraz Rapportführera (po prawej).
4-6. Plac apelowy - na początku plac apelowy nie posiadał żadnej warstwy wierzchniej, dopiero wiosną 1941 r. został wybetonowany. Jednocześnie wybrukowano ulicę, która prowadziła od wejścia poprzez obóz do kuchni obozowej.
Po wojnie plac apelowy służył jako miejsce gdzie umieszczano tzw. "Displaced Persons" (Dipisi), a następnie jeńców wojennych. W lipcu 1945 r. Brytyjski Rząd Wojskowy założył na tym terenie "CivilInternment Camp No. 6", w którym do sierpnia 1948 r. byli internowani głównie członkowie SS, funkcjonariusze NSDAP, Wehrmachtu oraz nazistowskiego aparatu państwowego.
Na początku września 1948 r. cały kompleks został przejęty przez Hamburski Urząd Więziennictwa. Na przełomie 1949/1950 r. na miejscu drewnianych baraków oraz w północnej części placu został wybudowany nowy budynek więzienia. Pozostałą niezabudowaną część placu przekształcono na początku lat 50-tych w teren zielony. Podczas renowacji całego kompleksu miejsca pamięci w roku 2002 r. plac apelowy został zrekonstruowany. Po zburzeniu budynku więzienia w 2003 r. odkryto duży fragment historycznego placu apelowego o powierzchni ok. 800 m2
7. Izba chorych IVa - Od połowy 1944 r. berliński lekarz SS Kurt Heißmeyer przeprowadzał w obozie eksperymenty z prątkami gruźlicy. Do tego celu wydzielono na końcu izby chorych IV oddzielną część. Początkowo do doświadczeń służyli mu dorośli więźniowie. W listopadzie 1944 r. nakazał on przysłanie 20 żydowskich dzieci - 10 chłopców i 10 dziewczynek w wieku od 5 do 12 lat z obozu koncentracyjnego Auschwitz, na których kontynuował eksperymenty. By zatrzeć ślady zbrodni dzieci zostały 20.04.1945 r. zabite przez SS w podobozie Bullenhuser Damm.
8. Izby chorych od II do IV - baraki wzniesione w 1943 r. w związku ze wzrostem śmiertelności wśród więźniów. Zwiększenie liczby łóżek nie odbiło się jednak na możliwościach leczenia i zaopatrzenia obozowego rewiru. Baraki zostały zburzone na przełomie 1949/1950 r.
9. Effektenkammer - magazyny mienia więźniarskiego
10. "Oaza" - niewielki kompleks ogrodowy, w której środku posadzono wierzbę płaczącą. Otoczona była ścieżką z klombami i ławeczkami. Więźniowie nie mieli do niej dostępu.
11-12. Obóz dla francuskich "więźniów specjalnych" - Dwa baraki stajenne odgrodzone od reszty stanowiły od października 1944 r. obóz specjalny dla 400 francuskich więźniów, którzy zostali przywiezieni w lipcu 1944 r. Wysoko postawieni politycy, dostojnicy kościelni oraz inne osobistości życia publicznego otrzymali specjalny status i zostali ulokowani w obozie częściowo razem z rodzinami. Pozostawiono im ich ubranie i bagaż, nie byli oni zmuszeni do pracy i otrzymywali lepsze kwatery niż reszta więźniów.
13. Barak specjalny - dom publiczny, tzw. "puff"
14. Izba chorych I
15. Kostnica - na początku funkcjonowania obozu zmarli byli układani w kostnicy, gdzie usuwano im złote zęby, następnie zwłoki przewożono do krematorium znajdującego się przy cmentarzu w Ohlsdorfie. Od 1942 r. zwłoki więźniów palono w krematorium znajdującym się w obozie
16. Łaźnia
17. Budynek aresztu obozowego tzw. "bunkier" - składał sie z pięciu pojedynczy cel, od 1942 r. wykonywano w nim egzekucje przez powieszenie. Jesienią 1942 r. SS dwukrotnie uśmierciło radzieckich jeńców wojennych za pomocą cyklonu B - we wrześniu 197 jeńców, zaś w listopadzie 251. Tuz przed likwidacją obozu, nocami pomiędzy 21 i 24 kwietnia 1945 r. SS zabiło tu 71 kobiet i mężczyzn z więzienia policyjnego Fuhlsbüttel. Po 1945 r. budynek nadal służył jako areszt, zburzono go w 1950 r.
18. Krematorium - początkowo zwłoki więźniów palono w krematorium cmentarza w Ohlsdorfie. Gdy liczba zmarłych wzrosła zdecydowano się na wzniesienie jesienią 1942 r. prowizorycznego krematorium w pobliżu oczyszczalni, jednak i to krematorium okazało się za mało wydajne. Jesienią 1944 r. rozpoczęto budowę nowego krematorium, zaś pod koniec 1944 r. uruchomiono część krematorium z dwoma piecami.
Krematorium zburzono na przełomie 1946/1947 r.
19. Kuchnia dla więźniów
20. Wschodni budynek z cegły klinkierowej (bloki 21-24) - budynek wzniesiony na przełomie 1943/1944 r. jako jeden z ośmiu zaplanowanych dwupiętrowych budynków dla więźniów. Budowę ukończono w połowie 1944 r. Zamieszkiwało go ponad 3 tys. więźniów. Piwnice były wykorzystywane jako schron przeciwlotniczy.
Po 1945 r. budynek należał do brytyjskiego obozu dla internowanych. Od 1948 r. był on częścią zakładu karnego. Do 1950 r. służył jako pomieszczenie mieszkalne dla więźniów , następnie jako punkt sanitarny, magazyn, kantyna oraz kuchnia. W 1953 r. w części wschodniej dobudowano kuchnię (zburzona w 2004 r.). Od 2005 r. Muzeum wykorzystuje budynek na potrzeby stałej ekspozycji.
21. Magazyn na zapasy oraz kantyna
22. "Krypta książęca" - w przybudówce między blokami nr 18 i 20 SS zakwaterowało niektórych więźniów, którym przysługiwały specjalne przywileje. Przez niepozorne drzwi docierało się do warsztatu, w którym więźniowie wykonywali dla członków SS przedmioty rzemiosła artystycznego. Prace tego typu były zakazane ze względu na brak siły roboczej. Przed "kryptą książęcą" stała przez pewien czas przenośna szubienica używana do wykonywania wyroków śmierci na placu apelowym.
23. Fragment powojennego więzienia - na przełomie 1949/1950 r. administracja więzienia nakazała zburzenie baraków oraz budowę nowych cel. Kamienie na budowę pochodziły głównie z rozbiórki pieców do wypalania cegły z cegielni obozowej. Prawie kwadratowe atrium o długości 129 m i szerokości 94 m posiadało zewnętrzny korytarz, z którego odchodziły pojedyncze cele. W narożnikach znajdowały się pomieszczenia dla personelu więzienia. W 2003 r. budynek zburzono. Pozostały do dziś fragment został zachowany by udokumentować jego powojenne wykorzystanie.
24. Obóz pracy dla jeńców wojennych - w połowie października 1941 r. do obozu przybyło 1 tys. radzieckich jeńców wojennych ze stalagu XD Wietzendorf. Zostali oni umieszczeni w blokach nr 7 i 14, oddzielonych od reszty i oznaczonych jako "obóz pracy dla jeńców wojennych". Z powodu złych warunków i kiepskiego wyżywienia do połowy 1942 r. przeżyło tylko 348. Następnie zostali przeniesieni do obozu KL Sachsenhausen. Dalsze ich losy nie są znane.
25. Baraki więźniarskie - w 1940 r. wzniesiono 18 baraków więźniarskich w dwóch rzędach przeznaczonych według założeń na 200 osób, w których przebywało nawet do 400 więźniów
26. Latryna - znajdowała się między barakami nr 7 i 8. Początkowo latryny znajdowały się w barakach więźniarskich, jednak w 1941 r. umywalnie oraz latryny zostały przeniesione do jednego budynku.
27. Barak nr 5 - barak więźniarski przewidziany dla więźniów funkcyjnych.
28. Zachodni budynek z cegły klinkierowej (bloki 1-4) - budynek wzniesiony na przełomie 1943/1944 r. jako drugi z ośmiu planowanych dwupiętrowych budynków, które miały zastąpić drewniane baraki. Po jego ukończeniu zakwaterowano w nim więźniów niezdolnych do pracy, deportowanych z różnych podobozów. W marcu 1945 r. przebywali w nim więźniowie pochodzenia skandynawskiego przywożeni z obozów z całej III Rzeszy, skąd następnie byli ewakuowani tzw. "białymi autobusami" Szwedzkiego Czerwonego Krzyża.
Po 1945 r. część budynku służyła obozowi dla internowanych. Od 1948 r. był on jako część zakładu karnego wykorzystywany do celów administracyjnych. Od 2004 r. służy Muzeum jako miejsce spotkań i centrum edukacyjne.
29. Fragment zrekonstruowanego ogrodzenia
30. Główna wartownia SS - wzniesiona na początku 1943 r. Wewnątrz znajdowały się cele dla aresztantów, mały skład broni oraz część rozdzielni, która doprowadzała prąd do ogrodzenia. Latem 1943 r. rozpoczęto budowę wieży strażniczej.
Po 1948 r. główna wartownia była wykorzystywana przez więzienie.
31, 33-34. Były obóz SS - od 1940 r. wnoszono tu budynki biurowe jak i mieszkalne dla załogi obozu. W pomieszczeniach mieszkalnych skoszarowanych było ok. 500 SS-manów. Ozdobna fontanna, odrestaurowana w 1998 r., była częścią małego skweru przed budynkiem nazywanym "Führerheim", który służył załodze SS do celów towarzyskich i rekreacyjnych.
W połowie lat 50-tych baraki zostały rozebrane. Do 2001 r. teren ten był wykorzystywany jako pastwisko.
32. Dziedziniec przed garażami SS - garaże wzniesiono w 1941 r., w budynku obok znajdował się skład broni oraz stajnia. Na skraju placu wykorzystywanego przez załogę obozu jako plac apelowy znajdowała się stacja benzynowa.
35. Bunkry przeciwlotnicze - po licznych atakach lotniczych na Hamburg rozpoczęto pod koniec 1943 r. budowę dwóch masywnych bunkrów przeciwlotniczych dla załogi SS. Do pracy przy ich wznoszeniu wykorzystano więźniów obozu. Elewacja bunkra została tak zamaskowana, że przypominała zwykły budynek m.in. na ścianach namalowano okna.
Obóz nigdy nie został zbombardowany.

36. Dom komendanta - wybudowany w 1944 r. dla ówczesnego komendanta - Maxa Pauly. Mieszkał tu wraz z rodziną (piątką dzieci) od stycznia do kwietnia 1945 r. Bezpośrednio z działką graniczą glinianki, miejsce pracy najcięższego komanda obozu.
Po wojnie budynek zamieszkiwał oficer odpowiedzialny za brytyjski obóz internowanych (do 1948 r.), następnie pierwszy kierownik więzienia dla mężczyzn, później kolejni urzędnicy sądowi. Po przekazaniu budynku w 2001 r. Muzeum, został on odremontowany
37. Kierownictwo Budów Waffen-SS i Policji - w 1942 r. więźniowie wznieśli na tym terenie baraki dla "Centralnego Kierownictwa Budów Waffen-SS i Policji". W baraku stojącym równolegle do ulicy Kierownictwo planowało wszelkie przebudowy oraz nowe budynki obozowe. W bezpośrednim sąsiedztwie tego budynku powstały baraki oraz budynki murowane służące jako warsztaty oraz garaże.
38-39. Bocznica kolejowa oraz dworzec - od 1943 r. używana do przyjmowania nowych transportów więźniów jak i do wysyłania do innych obozów.
40. Strzelnica SS - mieściła się obok starej oczyszczalni. Wzniesienie, na którym usytuowana była oczyszczalnia pełnio funkcję osłony do stanowisk strzelniczych. Na strzelnicy wykonywano egzekucje głównie żołnierzy radzieckich oraz członków SS skazanych przez sądy policyjne oraz sądy SS.
41. Zakłady zbrojeniowe "Walther Werke" - "Zakłady Metalowe Neuengamme Sp. z o.o." (Metallwerke Neuengamme), fabryka producenta broni z Turyngii Carla-Walthera powstała na terenie obozu w latach 1942-1943, gdzie więźniowie pracowali przy produkcji pistoletów Pi 38 oraz karabinu G 43. Produkcję rozpoczęto prowizorycznie w barakach w styczniu 1943 r. W 1944 r. zatrudnionych w zakładzie było już ponad 1000 więźniów. Praca była przez więźniów uznawana za dobrą, ponieważ pracowali oni osłonięci przed nieprzychylnymi warunkami atmosferycznymi oraz byli mniej bici.
Obecnie budynek pełni funkcję składnicy dla hamburskich muzeów oraz jest wykorzystywany do wystaw czasowych
42. Kuźnia - należała do fabryki Metallwerke Neuengamme. Pod koniec wojny budynek był prawie gotowy. Kuźnia miała służyć do wykonywania części niezbędnych do produkcji broni
43. Niemieckie Zakłady Zbrojeniowe (DAW) - warsztaty DAW powstały w Neuengamme w 1943 r. Do dnia dzisiejszego nie zachowały się żadne ślady tego budynku
44. Ogrodzenie obozu
45. Karna kompania - jedną z kar stosowanych wobec więźniów było skierowanie do kompanii karnej. Pracowali oni przy kopaniu gliny, przy Dove-Elbe i przy budowie basenu i kanał w porcie. Więźniowie kompanii karnej byli szczególnie brutalnie traktowani przez SS-manów jak i więźniów funkcyjnych.
46. Dove-Elbe o kanał przepustowy - od 1940 do 1942 r. przy poszerzeniu Dove-Elbe i przy budowie kanału prowadzącego do klinkierni zatrudnionych było ok. 1600 więźniów. Te komanda "Elbe I" i "Elbe II" - zaliczane były obok komanda "glinianki" do komand śmierci. Jako narzędzia pracy służył więźniom łopaty i taczki i lory.
47. Barki - ziemię, którą wydobywano przy pogłębianiu Dove-Elbe ładowano i wywożono barkami. Po zakończeniu budowy kanału i basenu portowego barki służyły jako środek transportu, dostarczano nimi piasek i węgiel, a także wywożono cegły z cegielni.
48. Rampa i winda cegielni.
49. Cegielnia "Klinkerwerk" - fabryka cegły klinkierowej została wzniesiona przez więźniów obozu w latach 1940-1942. Umowa zawarta między SS i miastem Hamburg przewidywała produkcję cegieł na planowaną przez Hitlera przebudowę miasta nad brzegiem Łaby - Elbe w dzielnicy Altona ("Führerbauten").
Wcześniej przy grobli w Neuengamme znajdowała się tylko mała cegielnia, w której pod koniec 1938 r. zatrudniano pierwszych więźniów z KL Sachsenhausen przy produkcji cegły oraz przy wznoszeniu nowego obozu w Neuengamme.
Nowa cegielnia była w dużym stopniu zautomatyzowana. W samej cegielni pracowało tylko ok. 80 - 100 więźniów, a w gliniankach były ich setki. W zakładzie więźniowie byli zatrudnieni przy piecach do wypalania cegieł, przy sortowaniu oraz transporcie. W skrzydle wschodnim cegielni założono w 1943 r. oddział produkcji gotowych elementów betonowych.
50. Glinianka "Tongrube" - przymusowa praca w gliniankach była jedną z najcięższych. Przydziału do tego komanda więźniowie obawiali się najbardziej. Na tym terenie pracowało ponad 600 więźniów. Stojąc w błocie wygarniali oni szuflami glinę i załadowywali ja na wagoniki (lory). Inni następnie wydobywali ten ciężki ładunek z rowów. Więźniowie musieli wykonywać tę ciężką pracę po 11-12 godzin dziennie. SS-mani i kapo poganiali ich biciem i szykanami. Zbyt małe porcje żywnościowe oraz niedostateczna ochrona przed zimnem i deszczem prowadziły do szybkiego wycieńczenia organizmu.
51. Budynek administracji DESt - wzniesiony na przełomie 1943/1944 r. dla oddziału administracyjnego cegielni, który należał do założonych w 1938 r. "Niemieckich Zakładów Ziemnych i Kamieniarskich Sp. z o.o." (DESt - Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH). Fabryka była oddzielona od administracji obozu. Administracja zakładu prowadziła samodzielnie wszystkie interesy handlowe firmy. Z powodu braku personelu zatrudniano w biurach coraz częściej więźniów, na koniec również na stanowiskach kierowniczych. W budynku znajdowały się także pomieszczenia socjalne dla pracowników cywilnych.
Budynek był wykorzystywany do 2000 r. jako mieszkania służbowe dla pracowników zakładu karnego.
52. Jastram i Messap - w tym miejscu znajdowały się od 1942 do 1945 r. "Hamburskie Zakłady Budowy Silników Carl Jastram" oraz "Niemieckie Przyrządy Miernicze Sp. z o.o." (Messap), filia szwarcwaldzkiego producenta zegarków Junghansa. W Jastramie zatrudnionych było ok. 300 więźniów, którzy pracowali w czterech barakach oraz dodatkowej hali w porcie przy produkcji części do budowy łodzi podwodnych. W barakach produkcyjnych firmy Messap około 150 więźniów pracowało przy montażu zapalników do granatów.
53. Budynek zastępczy (dom z płyt) - w 1944 r. zbudowano tutaj jak wzór trzy prowizoryczne domy z płyt. Budynki te zostały po wojnie zburzone, ocalał tylko jedne fundament. Pojedyncze części, słupy, płyty betonowe, wiązania dachowe oraz drzwi i okna wykonywali więźniowie w obozowej klinkierni.
54. Pomnik oraz Dom Pamięci - pomnik, który ma symbolizować komin krematorium znajduje się na terenie byłego gospodarstwa ogrodniczego. Tutaj na rozkaz SS zakopywano część prochów ze spalonych ciał.
W tym miejscu spoczynku ofiar obozu miasto Hamburg utworzyło w 1965 r., z inicjatywy "Amicale Internationale" (organizacja zrzeszająca byłych więźniów obozu Neuengamme) miejsce pamięci. W 1981 r. zostało ono poszerzone o budynek zawierający dokumenty obozowe ze stałą wystawą, który w 1995 r. został przekształcony w "Dom Pamięci", w którym przechowywane są nazwiska ofiar.
55. Tablica pamiątkowa poświęcona homoseksualnym ofiarom nazizmu - w obozie KL Neuengamme było więzionych kilkuset więźniów homoseksualistów. Udowodniono śmierć 33 mężczyzn.
56. Pomnik pamięci deportowanych z Powstania Warszawskiego - po upadku powstania, do KL Neuengamme i jego podobozów trafiło ok. 6 tys. ludzi.
Pomnik powstał z inicjatywy Związku Polaków w Niemczech oraz przy wsparciu polskiej wspólnoty "Polonia" w Hamburgu z okazji sześćdziesiątej rocznicy wybuchu II wojny światowej. Pomnik jest dziełem rzeźbiarza Jana de Weryha-Wysoczańskiego. (WIKI)
57. Tablica pamiątkowa dla ofiar z holenderskiej miejscowości Putten - kamień wzniesiono na pamiątkę 600 holenderskich mężczyzn, ofiar obławy która została przeprowadzona w imieniu dowództwa Wehrmachtu. Obława miała miejsce w niedzielę 1 października 1944 r. we wsi Putten koło Veluwe. Następnego dnia po obławie zostali oni przetransportowani do obozu Amersfoort. Stamtąd przekazano ich do KL Neuengamme. Tylko 49 powróciło do swojej ojczyzny.
58. "Rozpacz Meensel-Kiezegem" - pomnik wzniesiony 29 sierpnia 1998 r. dla uczczenia pamięci zamordowanych mężczyzn, mieszkańców wioski Meensel-Kiezegem oraz ich matek i wdów. Padli oni ofiarą obław przeprowadzonych 1 oraz 11 sierpnia 1944 r. 61 mężczyzn zostało deportowanych do obozu w Neuengamme. Jedynie ośmiu powróciło z obozu.
59. Obozowe gospodarstwo ogrodnicze - w jego północnej części znajdowały się szklarnie. Gospodarstwo służyło obozowi do własnego zaopatrzenia. Popioły spalonych w krematorium zwłok kompostowano i rozsypywano w gospodarstwie ogrodniczym jako nawóz. Mimo iż praca w gospodarstwie była ciężka, a także wykonywana bez względu na pogodę, należała ona do najbardziej pożądanych. Wiązało się to z możliwością "zorganizowania" sobie jak i innym więźniom dodatkowego pożywienia. Więźniów nie odstraszały nawet wysokie kary za kradzież i szmugiel do obozu.
Fundamenty dwóch szklarni zostały odkopane w ramach międzynarodowego warsztatu młodzieżowego w 1986 r.
60. Miejsce pierwszego pomnika - w 1953 r. miasto Hamburg wzniosło wysoką na siedem metrów kolumnę z wapnia muszlowego. Na tym pierwszym pomniku znajdował się jedynie napis "Ofiarom / 1938-1945". Nie było nawet żadnej wzmianki o obozie. W pobliżu pomnika powstało niemalże równocześnie w połowie lat pięćdziesiątych osiedle mieszkaniowe dla pracowników zakładu karnego. Wcześniej znajdowała się tam "stara cegielnia", która była punktem wyjściowych dla obozu koncentracyjnego.

Galeria

______
¹ - Zdjęcie pochodzi z offenes-archiv.de
² - Zdjęcie pochodzi z offenes-archiv.de
³ - Zdjęcie pochodzi z offenes-archiv.de
⁴ - Zdjęcie pochodzi z publikacji Bogana Suchowiaka, Neuengamme, Warszawa 1979
⁵ - Zdjęcie pochodzi z www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de
⁶ - Zdjęcie pochodzi z pl.wikipedia.org

- - - - - - - - - - - -
<-powrót | w górę